З.ПРЫГОДЗІЧ. ЁН ЛЮБІЎ БЕЛАРУСЬ НАШУ МІЛУЮ

Ах, як мне сёння яго не хапае!

Як часам хочацца пазваніць яму, паклікаць на праходку і ўволю нагаварыцца — адвесці душу.

Як нестае мне яго мудрай парады, сардэчнай спагады, а то і проста маўклівага, чуйнага разумення.

Усё гэта — пра майго самага блізкага сябра, выдатнага беларускага пісьменніка Янку Сіпакова. 15 студзеня 2016 года яму споўнілася б восемдзесят. Але вось ужо пяць гадоў, як Івана Данілавіча няма з намі… Наша сяброўства доўжылася больш за трыццаць гадоў. Канешне, былі часы, калі мы бачыліся радзей (я вучыўся ў Маскве і прыязджаў дадому раз-два на месяц), калі іншыя абставіны не дазвалялі сустракацца часцей, але ніколі мы не гублялі духоўнай, душэўнай сувязі. Апошнія сем гадоў мы нават працавалі разам, у часопісе «Гаспадыня».

Звычайна, калі ён прыходзіў у рэдакцыю, то найперш заглядваў у мой кабінет і далікатна пытаўся:

— Не вельмі заняты?

Здаралася, што я сапраўды быў заняты якой-небудзь пільнай справай (вычытка матэрыялаў, здача нумара ў друк), і даводзілася пераносіць сустрэчу напазней. Але часцей за ўсё, адклаўшы надакучлівыя паперы, я запрашаў Івана Данілавіча сядаць бліжэй, і ў нас пачыналася нязмушаная, шчырая, без аглядкі на час гаворка.

Найбліжэйшае і самае балючае, пра што хацелася пагаварыць, абмяняцца думкамі, — пра стан нашай сённяшняй літаратуры і, найперш, маладой. Толькі абыякавы да ўсяго мог не бачыць, што нямала хто з маладых, і што асабліва крыўдна, таленавітых празаікаў, паэтаў выведзены з сапраўднай літаратуры, і творчасць іх скіравана, як казаў класік, «мимо жизни», скіравана пад крывадушныя фанфары і гідлівыя апладысменты.

Праблема гэтая, безумоўна, даўняя. Пра яе ў свой час пісаў са здзеклівай іроніяй Янка Брыль: «Во, і яшчэ адзін пнецца быць вельмі сучасным, усё ў яго «аповедзе» на адных намёках, на глыбакадумным недагаворванні… А я, прачытаўшы цярпліва, амаль пазяхнуў: не хапала яшчэ здагадвацца, што тут у цябе да чаго!»

Эксперымент, творчы пошук — гэта добра, гэта нават патрэбна на пачатку літаратурнай дарогі, даводзіў Іван Данілавіч, але калі эксперымент зацягваецца надоўга, то гэта не на карысць ні аўтару, ні літаратуры.

Колькі мы пра гэта гаварылі з Янкам Сіпаковым! Не раз і не два, калі размова заходзіла пра сённяшнюю літаратуру, Іван Данілавіч скрушна заўважаў: «…наша пакаленне ўсур’ёз, з найвялікшай пашанай ставілася да слова, да літаратуры. Гэта быў для нас храм, у які мы ўваходзілі асцярожна, сцішана і ніякавата, узнёсла — як маліцца…

Цяпер жа наша цнатлівая пашанота знікла, і маладыя сёння на літаратуру глядзяць як на гульню: бум-бам-літ, тазікі і г. д.

Калі паэты маладыя — гэта нармальная з’ява. Але ж час ідзе, і маладыя паэты старэюць — не будзеш жа да сівых гадоў гуляць у лялькі».

Магчыма, некаторым падасца крыўдным чытаць такое. Магчыма, хтосьці з іх не пагодзіцца з думкамі Янкі Сіпакова. Але трэба праўдзе глядзець у вочы. Тым больш, што справа гэта не асабістая. Тут — клопат аб самым важным, самым святым для грамадства — аб літаратуры. І варта, каб кожны, хто адважыўся ступіць на яе няпростую і пачэсную дарогу, працаваў з вялікай адказнасцю і годнасцю, думаў, кажучы словамі Сіпакова, аб стварэнні гармоніі, а не аб яе разбурэнні.

Вельмі хвалявала Івана Данілавіча яшчэ адна сённяшняя літаратурная бяда — татальнае графаманства, калі часта нібыта пісьменніцкія здольнасці аўтара вызначаюцца не мастацкімі вартасцямі напісанага, а колькасцю выдадзенага.

А выдаць сёння кніжку — не праблема, былі б толькі ў аўтара грошы, і прыватныя выдавецтвы, якіх распладзілася процьма, гатовы табе адштампаваць любую колькасць экзэмпляраў і ў якім хочаш афармленні. І ніякай табе цэнзуры, ніякіх рэдактараў і карэктараў. Выдаўшы адну-дзве такіх, з дазволу сказаць, кніжак, чалавек ужо лічыць сябе пісьменнікам, а над тым не задумваецца, што часам сапраўды не ведае «самага простага, напрыклад, як правільна пабудаваць сказ… тым больш законаў мовы дый чым адзін жанр адрозніваецца ад другога!»

Аднойчы ў нас зайшла размова пра скандальны артыкул аднаго нашага маладога, задзірыстага крытыка, які абвясціў, што беларускай літаратуры па вялікім рахунку няма, што яна абсалютна правінцыйная і безнадзейна адстала ад сусветнай літаратуры. Мне цікава было ведаць, што думае на гэты конт Іван Данілавіч.

— Па тым жа вельмі вялікім рахунку, — сказаў ён тады, — няма не толькі беларускай, але і рускай, і сусветнай літаратуры. Бо тое, што цяпер прапагандуецца, прапаноўваецца чытачу, нярэдка нізкапробнае, несур’ёзнае чытво, і яно безнадзейна адстала ад даўняй літаратуры, якую ўзвысілі гіганты. А сённяшнімі моднымі карыфеямі шмат хто захапляецца толькі таму, што зараз гэта на слыху, што многія баяцца паказацца іншым не сучаснымі за тое, што не ведаюць, да прыкладу, Данцовай, Каэлья, Пялевіна ды Муракамі.

Часам літаратура, уцякаючы ад правінцыйнасці, шукае паратунку ў авангардызме, аднак, сама таго не заўважаючы, становіцца ахвярай таго ж авангарду — ягонай правінцыяй. Так што ўсім нам хопіць працы ў гэтым накірунку.

Зразумела, што пры гэтым лагічна ўзнікала пытанне аб суадносінах традыцый і наватарства ў літаратуры. Мяне, напрыклад, бянтэжыла і бянтэжыць тое, што вакол гэтай праблемы вядуцца бясконцыя дыскусіі, эмацыянальныя спрэчкі, але да агульнай высновы, здаецца, так і не прыйшлі. Адны рашуча выступаюць супраць традыцый — маўляў, гэта замінае руху літаратуры наперад. Другія, не менш напорыста, адмаўляюць наватарства, якое нібыта прыводзіць да фармалізму, пазбаўляе мастацтва жывых сокаў жыцця.

Выслухаўшы мяне, Іван Данілавіч усміхнуўся:

— Ведаеш, пра традыцыі і наватарства спрачаліся да нас, спрачаюцца сёння і, несумненна, будуць спрачацца і пасля нас. І ў беларускай літаратуры таксама.

І традыцыі, і наватарства павінны абавязкова суседнічаць у кожнай паважаючай сябе літаратуры. Без традыцый не можа існаваць літаратура гэтак жа, як і без наватарства.

На літаратурны працэс Сіпакоў глядзеў шырока, даволі дэмакратычна, дапускаючы розныя метады, стылі, пошукі-эксперыменты, абы толькі не было аднабокасці і аднастайнасці. Неяк я працытаваў яму выказванне Льва Талстога аб тым, што цягам часу літаратура будзе ўсё больш схіляцца да дакументальнасці, адыходзячы ад «художественной болтовни». Іван Данілавіч паціснуў плячыма і пасля некаторага роздуму сказаў:

— Магчыма, магчыма… Але я асабіста прыхільнік таго, каб у нашай літаратуры было ўсё — і дакументальнасць, і мастацкае адлюстраванне жыцця. І «Палеская хроніка» Івана Мележа, і «Браму скарбаў сваіх адчыняю» Максіма Гарэцкага, і «Загадка Багдановіча» Міхася Стральцова. Аднабокаю не можа быць ніводная літаратура ў свеце. Кожная літаратура павінна распрацоўваць усе накірункі творчасці. Толькі шматаблічнымі і разнастайнымі павінны быць літаратуры, скіраваныя ў будучыню.

І гэта Янка Сіпакоў не толькі дэклараваў, але і сцвярджаў усёй сваёй творчасцю. Такую разнастайнасць жанраў, як у яго, рэдка ў каго можна знайсці.

У паэзіі — гэта санет, вянок санетаў, балада, тэрцына, уколіка, верлібр, трыялет, эпіталама, паэма ў прозе. У прозе — апавяданне, эсэ, аповесць, прыпавесць, раман у апавяданнях, прытча, навела, мініяцюра, нарыс, фантастыка. Пры гэтым ён казаў, што ўсе яго пошукі ніколі не былі толькі дзеля пошукаў. Заўсёды імкнуўся, каб яны працавалі не на разбурэнне, а каб найперш неслі станоўчую энергію.

Мусіць, таму яны і дажылі да сённяшняга дня і не сталі лішнімі нашаму часу.

 Гэта сапраўды было жаданне паспрабаваць сябе ва ўсіх жанрах і формах —хрэстаматыйных, даўнейшых, зніклых, — каб самому зразумець і яшчэ камусьці паказаць, што наша родная літаратура, як кажуць, мае сапраўдны запас трываласці і можа зрабіць тыя формы сваімі кожнаму пакаленню. Тут, можа, было нават нешта ад ягонай юнацкай амбіцыйнасці: стварыць сваю літаратуру, разнастайную па тэмах, жанрах, мастацкім выкананні.

А пачалося з таго, што яшчэ ў маладосці Іван Данілавіч прачытаў вялікі том аднаго вядомага — і харошага! — савецкага паэта. І здзівіўся: адны тэмы, адны пачуцці, адно вырашэнне і адны словы, толькі ў розных вершах яны расстаўлены па-рознаму. Кожны верш сам па сабе цудоўны. Але і другі такі ж, і трэці-дзясяты такі ж. Аднастайнасць!

Вось тады Сіпакоў і зразумеў, якую шкоду можа прынесці аднастайнасць.

І пачаў шукаць.

Асобнае месца ў яго творчасці займаюць прытчы. Гэта — вельмі і вельмі тонкі, складаны і працаёмкі жанр. І таму не дзіўна, што ён досыць рэдкі ў нашай літаратуры. Янка Сіпакоў ахвотна карыстаецца гэтым жанрам. Але і прытча ў яго своеасаблівая. Яна не заўсёды кананічная. І ў прытчы пісьменнік стараецца шукаць нейкі свой пяты вугал, нейкае невядомае вымярэнне. Таму некаторыя свае прытчы ён лічыць метафарамі. Таму ў іх ужываюцца, пераплятаюцца і ўзаемадзейнічаюць рэальнае і нерэальнае, жыццёвае і прывіднае: хата, якая сама сябе есць, хатнічак, які жыве на папялішчы, мятлушкі, у якіх ператварыліся закаханыя.

Сіпакоўскія прытчы вельмі розныя: прытчы-навелы, прытчы-апавяданні. Ёсць нават спроба стварыць прытчу-невялікую аповесць. А марыў яшчэ напісаць вельмі кароткія прытчы-метафары — усяго толькі ў адзін сказ.

Да прытчы часцей за ўсё звяртаюцца тады, калі трэба сказаць нешта такое, пра што ў іншым жанры сказаць немагчыма. У Сіпакова ж ёсць некалькі прытчаў пра каханне («Лета з мятлушкаю», «Клетка» і іншыя). Здзіўлены гэтым, аднойчы я запытаўся ў яго: чаму спатрэбілася звяртацца да такога, здавалася б, зусім не любоўнага жанру?

Іван Данілавіч здзівіўся ў сваю чаргу:

— А чаму нельга пісаць прытчу пра каханне? — І пачаў разважаць. — Пра шчаслівае — можа, і складана. Але ж кожнае шчаслівае каханне мае на ўвазе і пакуты. «Лета з мятлушкай». Лятаюць, пырхаюць, але ж гэта ўсё роўна рэальнасць. Рэальнасць і па-за імі, і перад імі. А «Клетка»! За каханне трэба плаціць. І ад гэтага нікуды не ўцячэш. Ды ім — Ёй і Яму — і не хочацца ўцякаць. Дый навошта — нічога ўжо немагчыма паправіць. Дзіця іхняе ў клетцы, і яно расце, і клетка гэтая неўзабаве стане цеснаю… Чаму нельга пра тое пісаць прытчу? Прытча не любоўны жанр? Але ж яна — філасофія. Для мяне прытча і філасофія — непадзельныя. Зрэшты, як літаратура ў цэлым і філасофія. Бо кожны сапраўдны твор — гэта думка. А думка сама па сабе ўжо ёсць філасофія. Пісьменнік на літаратара і філосафа не павінен падзяляцца. Ён і тое, і другое разам.

Закраналі мы ў сваіх гаворках і праблему постмадэрнізму, які апошнім часам у вялікай модзе ў нашай літаратуры. Праблема гэта не такая ўжо бяскрыўдная, як можа паказацца на першы погляд. Прыхільнікі мадэрнізму сцвярджаюць, напрыклад, што мастацтва не павінна ставіць ніякіх — ні палітычных, ні ідэалагічных, ні сацыяльных — задач. Акрамя эстэтычных. Адным словам, мастацтва дзеля мастацтва…

На маё здзіўленне Іван Данілавіч не прыняў маёй катэгарычнасці. Літаратура, даводзіў ён, не дзеліцца на белае і чорнае. У ёй не можа і не павінна быць забаронных тэм і непрымальных творчых метадаў і жанраў. І патлумачыў:

— Увесь сакрэт — у сэрцы. Калі ў творчым працэсе ўдзельнічае сэрца, тады атрымліваецца ўсё: і думаецца свабодна, і пішацца шчыра, і напісанае чытаецца лёгка і нязмушана. Сэрца апладняе сапраўдны твор. Без яго і напісана, здаецца, усё добра, і ўсе словы на месцы, і сюжэт ёсць, але твор не хвалюе. Сэрцу ж падуладны і сам мадэрнізм, і яго прадаўжэнне — постмадэрнізм.

І найлепшы прыклад гэтаму паказваў сам Сіпакоў. Чытаючы ягоныя творы, цяжка вылучыць, сфармуляваць нейкі адзіны, дакладна акрэслены стыль. Ён не ўкладваецца ў пракрустава ложа навуковых дэфініцый. Ён — шматаблічны, пераменлівы, няўлоўны. Эпіка, лірыка, бытапісальнасць, метафарычнасць, рэалізм, мадэрнізм — усё гэта, бывае, прысутнічае, цесна і арганічна пераплецена ў адным творы.

Чаму такая рознагалосіца?

На маё пытанне Іван Данілавіч доўга і засяроджана маўчаў. Я ўжо быў падумаў, што пакрыўдзіў свайго сябра не зусім карэктным пытаннем. Але не, памаўчаўшы, ён стаў разважаць:

— Разумееш, стыль — гэта чалавек. І калі ён не дае магчымасці сфармуляваць сябе, і калі яго цяжка вылучыць, і калі ён не ўкладваецца, як ты кажаш, у пракрустава ложа навуковых дэфініцый, і калі ён пераменлівы, няўлоўны, шматаблічны, усёроўна ён, такі, — менавіта такі! — і ёсць ужо сам па сабе стылем таго чалавека, які піша. Бо стыль — гэта характар. І калі ўсё гэта арганічна прысутнічае ў творы і нічога не вытыркаецца, то такое значыць, што светапогляд і натура творцы стварылі менавіта такі разнастайны, шматгалосы і ў той жа час цэласны спосаб адлюстравання.

Творы Янкі Сіпакова (усе — і вялікія, і малыя па форме) надзвычай адкрытыя, шчырыя, я б нават сказаў, спавядальныя. Ствараецца ўражанне, нібыта пісьменнік апавядае нам пра самога сябе. Аднойчы я нават пацікавіўся, у якой  меры рэальнае і прыдуманае спалучаеццца ў ягоных вобразах. Скажам, Хілюта з апавядання «Клопат» мае свайго прататыпа?

Івана Данілавіч адказаў нечакана, парадаксальна:

— Усё рэальнае ў мяне — прыдумана, а ўсё прыдуманае — рэальнае. Здаецца, парадокс, але гэта так. Бо ўсё тое, пра што я пішу, было калісьці, дзесьці, з кімсьці. І тое, што я прыдумваю, — зноў жа сабрана з таго, што ведаю. Мой герой узнікае, як кажуць, адразу ўжо амаль гатовы. І потым я ўжо толькі шукаю яму напаўнення і рэалій.

А ведаеш, з чаго ўзнік мой Хілюта з апавядання «Клопат», пра якога ты згадваеш? З дэталі! Убачыў, як у цемрадзі пыхкае цыгарэта, якую курыць чалавек на вясковай лавачцы. І ўсё адразу ж закруцілася: халодны, золкі вечар, лёс чалавека, якому ў вялікай вёсцы няма дзе пераначаваць. Яго ў рэальнасці не было, гэтага чалавека, але ж для мяне ён быў! Здаецца, ён атрымаўся настолькі жывым, што адзін чытач, пазнаёміўшыся з апавяданнем, нават дакараў мяне, што я не зусім ведаю і разумею Хілюту і расказваў мне пра яго шмат якія падрабязнасці, якіх я

і сапраўды не ведаў.

Адно з маіх апошніх апавяданняў — «Суседка», якое было надрукавана ў газеце «Літаратура і мастацтва». Дык вось на сустрэчах з чытачамі яны звычайна задаюць мне пытанне: «А ці адбывалася ўсё гэта з самім аўтарам?» Так, адбывалася. Я сапраўды ляцеў з Дыксана ў Краснаярск. У самалёце сапраўды ляцела жанчына з кветкамі, якая наведвала мужа-палярніка. Наш самалёт і напраўду абыходзіў навальнічную хмару, і за ілюмінатарам раз-пораз успыхвалі маланкі. І на гэтым — усё. Астатняе — змадэліравана, прыдумана пісьменнікам. І калі чытач успрымае падзеі так, быццам аўтар піша пра сябе, гэта можна лічыць, даруй за нясціпласць, вялікаю ўдачаю пісьменніка.

Перад кожным сваім творам я доўга і ўважліва вывучаю абставіны, у якіх будуць дзейнічаць мае героі. Таму і пра іх, і пра тое, што вакол іх, я заўсёды ведаю намнога болей, чым выкарыстоўваю ў творы. Асабліва ў сваіх гістарычных рэчах. Да прыкладу, апавяданне «Мсье» з «Зубрэвіцкай сагі». Анры Бейль, французскі пісьменнік Стэндаль, падчас вайны 1812 года быў у напалеонаўскай арміі фуражырам, інтэндэнтам. Быў у мястэчку Смальяны, што непадалёк ад маіх Зубрэвіч, і нарыхтоўваў у мясцовых сялян корм і харч для коней і салдат. Засталіся яго пісьмы з вайны, у тым ліку і з маіх мясцін. Гэтыя пісьмы далі мне магчымасць лепей зразумець той час, колішнюю рэаль-

насць. Яна — неаспрэчная! І тады я на гэтую гістарычную рэальнасць выводжу сваіх выдуманых герояў — Міле, Васіліну, сабачку Мсье. І яны на гэтай рэальнасці самі робяцца рэальнымі-жывымі.

Не ўсё, што ствараў Янка Сіпакоў, успрымалася нашай крытыкай адназначна, ухвальна. Арнольд Макмілін, доктар філалогіі, вядомы даследчык беларускай літаратуры з Англіі, у сваёй кнізе «Беларуская літаратура ў 50—60-я гады ХХ стагоддзя», напрыклад, піша: «У паслясталінскі перыяд эксперыментальная паэзія асацыявалася пераважна з фігурай Янкі Сіпакова, якога неаднакроць як расхвальвалі, так і бэсцілі».

Так, сапраўды, Сіпакоў шмат прыклаў намаганняў, каб прывучыць беларускага чытача да верлібра. У 1966 годзе ў «Дні паэзіі» надрукаваў свае нататкі «Імем натхнення», дзе наіўна, з юнацкай безагляднасцю тлумачыў сваю цягу да вольнага верша: «Куды смялей ехаць на зацугляным кані, моцна ўчапіўшыся за аброць. Але ж паэту няблага пракапыціць і на вольным кані».

«ЛіМ» адразу ж друкуе артыкул вельмі паважанага крытыка: «Адказнасці, больш адказнасці». У якім той даволі сурова адчытаў маладога паэта за яго занадта вольныя разважанні.

Выходзіць кніга «Лірычны вырай» — і зноў крытыка падымае гвалт: гэта «даніна модзе», фармалізм, штукарства, «тое ж, што адзяваць штаны праз галаву».

Што, там ёсць верш «Карэнне расы»? Глупства! Ніякага карэння ў расы няма! Адзін артыкул пра творчасць Сіпакова нават называўся так — «Разбурэнне словам». Крытык абсалютна сур’ёзна даводзіў паэту і, зразумела, чытачам, што «верлібр — мода». «Вольны верш не прыжывецца ў нашай напеўнай паэзіі».

Аднак Янка Сіпакоў ні з кім не сварыўся, ні на кога не злаваўся, ні з кім не спрачаўся. Проста пісаў. Хацеў сваю правату даказаць сваімі ж творамі.

Алег Лойка, наш вядомы паэт і праніклівы, удумлівы літаратуразнаўца, тады заўважыў: «Лірык з вялікім запасам творчых мажлівасцей, Сіпакоў, напэўна, і надалей будзе займаць значнае месца ў творчых спрэчках, што чакаюць нашу паэзію».

I — як у ваду глядзеў! Наступную сіпакоўскую кнігу «Дзень» крытыкі стапталі зусім: сканструяваныя вершы, пазбаўленыя паэзіі, вымучаныя прыдумкі; паэт ставіць рэчы з ног на галаву, думае толькі пра форму; паэт быццам бы знарок пазбягае вострых сацыяльных праблем і канфліктаў…

Расказваючы пра гэта, Іван Данілавіч, аднак, падкрэсліваў:

— Крыўдзіцца на крытыку я не магу. Яна адгукалася на мае творы вельмі актыўна, за што я, наадварот, удзячны ёй. Амаль кожная кніга атрымлівала па дзесяць, дваццаць, а то і пяцьдзясят рэцэнзій. Нават на мой першы зборнік «Сонечны дождж» з’явілася аж сем водгукаў. А на мой пераклад «Лісця травы» Уолта Уітмена адгукнуўся з ЗША Уладзімір Клішэвіч. Выхад томіка паэзіі Уітмена на беларускай мове ён назваў «знамянальнай падзеяй»: «Па змесце і форме пісьма, — пісаў ён у «Голасе Радзімы», — Уолт Уітмен у Янкі Сіпакова атрымаўся такім, які ён ёсць у сапраўднасці на англійскай мове. Перакладчык зрабіў вельмі карысную справу — пазнаёміў беларускага чытача з вялікім паэтам Злучаных Штатаў».

Сама болей рэцэнзій, водгукаў, грунтоўных артыкулаў атрымала «Веча славянскіх балад». Па ёй у тыя гады, калі кафедру беларускай літаратуры ў Белдзяржуніверсітэце ўзначальваў Алег Лойка, было напісана шмат курсавых і дыпломных работ. Нават у некаторыя кандыдацкія ды доктарскія дысертацыі яна, як першая кніга балад у беларускай літаратуры, трапіла шырока.

А вось кніга прытчаў «Тыя, што ідуць» мела ўсяго толькі адну рэцэнзію. Яе напісаў вядомы літаратуразнаўца, выкладчык Гродзенскага ўніверсітэта імя Янкі Купалы Аляксей Пяткевіч. «Але якая гэта рэцэнзія! — з удзячнасцю прыгадваў Іван Данілавіч. — Па маштабнасці, грунтоўнасці, глыбіні, па шчырай спробе разабрацца ў тым, што хацеў сказаць аўтар, яна сягае да манаграфіі. Яна мне дарагая, бо ў ёй крытык зразумеў мяне як найлепш».

Так, Янка Сіпакоў — высокі і магутны талент, але, на маю думку, ён і да гэтага часу па-сапраўднаму не ацэнены і як след не асэнсаваны ні нашай крытыкай, ні нашай грамадскасцю. Хаця ён у сорак гадоў ужо меў Дзяржаўную прэмію, а крыху пазней быў уганараваны і званнем заслужанага дзеяча культуры. Але ж справа не ва ўзнагародах. Справа ў вызначэнні ролі і месца пісьменніка ў нашай літаратуры. І не толькі нашай, а можна браць і шырэй — ва ўсім славянскім свеце. Бо яго кніга «Веча славянскіх балад» — геніяльнае слова пра нашых братоў-суседзяў, пра нашу агульную гісторыю.

Безумоўна, талент вызначае многае. Але далёка не ўсё. А што патрабуецца яшчэ для таго, каб стаць сапраўдным пісьменнікам? Аднойчы такое наіўнае пытанне я задаў Івану Данілавічу. І ён надзвычай сур’ёзна адказаў: адукацыя, веданне жыцця, працавітасць і цярпенне.

Усімі гэтымі якасцямі Сіпакоў валодаў у поўнай меры. Вучыўся ўсё сваё жыццё. Меў адну з самых багатых бібліятэк у Мінску. Ганарыўся тым, што сваю самую запаветную кнігу «Зялёны лісток на планеце Зямля» — своеасаблівую энцыклапедыю пра Беларусь і беларусаў — напісаў, не выходзячы з дому, уся неабходная літаратура знайшлася ў хатняй бібліятэцы.

Здзіўляў глыбокім веданнем жыцця. Па-першае, да сямнаццаці гадоў жыў у вёсцы і як круглы сірата рана спазнаў усе радасці і турботы сялянскага жыцця: і касіў, і араў, і кароў пасвіў, і дровы нарыхтоўваў… Пазней, ужо маладым пісьменнікам, з пуцёўкай Літфонду аб’ехаў як не ўвесь Савецкі Саюз. У Туркменіі ў конегадоўчым саўгасе захапляўся стрункімі ахалтэкінцамі. У Каракумах бачыў, як ходзяць па пустыні пяскі і барханы. З вострава Дыксан з лётчыкамі палярнай авіяцыі лятаў у лядовую разведку на Паўночны Ледавіты акіян. У атамнай падводнай лодцы лажыўся на дно Ціхага акіяна. У Арменіі хадзіў па воблаках на высакагорным возеры Сяван. Шышкаваў у тайзе. Хадзіў у ягады ў Саянах. У Абхазіі любаваўся горнымі рэчкамі. У Грузіі падымаўся да манастыра Джвары, дзе жыў лермантаўскі Мцыры. Пабываў на Кольскім паўвостраве…

А яшчэ ж былі камандзіроўкі ад газеты «Звязда» на новабудоўлі. Прыязджаў, уладкоўваўся праз аддзел кадраў на працу і вывучаў жыццё: у Салігорску вучнем праходчыка, у Наваполацку — у брыгадзе муляраў. «Цяпер, можа, гэта і смешнаваты спосаб вывучэння жыцця, — сказаў неяк Іван Данілавіч, — але ён мне, павер, нічым не замінае і сёння».

А ўжо пра сіпакоўскую працавітасць і цярпенне хадзілі легенды. Ды і сам ён прызнаваўся: «Я — працаголік, і таму ўсюды толькі шчыра і настойліва працаваў… Я шчаслівы, што ў мяне выйшла 55 кніжак паэзіі, прозы, эсэ, перакладаў. Неяк і сам не разумею, як гэта атрымлівалася, аднак на мяне і маю творчасць мала ўплывала змена эпох, лідараў, фармацый. Я, не зважаючы на іх, пісаў толькі тое, што хацелася». Пісаў, дарэчы, кожны дзень. Ад цямна да цямна, а нярэдка прыхопліваючы яшчэ і ноч. І не стамляўся. Стамляўся, калі не працаваў.

…Ён яшчэ гарэў творчымі задумамі, будаваў планы на летні адпачынак, марыў пра восеньскі ваяж у грыбы. Чалавек паўнакроўна, без усялякай аглядкі і трывогі жыў, а недзе там, у горніх высях, ужо быў вызначаны той апошні, незваротны рубеж, да якога яго ўжо клапатліва рыхтавалі, няўхільна вялі. Інакш чым можна растлумачыць тое містычна-фантастычнае, што адбывалася з Янкам Сіпаковым апошнім часам?

На працягу аднаго года выйшла адразу чатыры кнігі. Ды не абы-якія — знакавыя! У выдавецтвах «Мастацкая літаратура» — «Выбранае» ў серыі «Школьная бібліятэка»; «Літаратура і Мастацтва» — «Зубрэвіцкая сага»; «Беларуская энцыклапедыя» — «Зялёны лісток на планеце Зямля»; «Чатыры чвэрці» — «Малады вецер. Мужчынскія апавяданні». Не выдаваўся гадамі, а тут раптам нейкі кніжны феерверк, святочны салют. Фантастыка!

А як расцаніць такі факт? Недзе неўзабаве пасля юбілею (15 студзеня 2011 г. Янку Сіпакову споўнілася 75 гадоў) яго запрасілі ў госці землякі-аршанцы. Нагода нешараговая: у Аршанскай гарадской бібліятэцы імя Пушкіна адкрывалася чытальная зала Янкі Сіпакова. Я ведаў: пра гэту падзею размова вялася ўжо цэлы год. Іван Данілавіч перадаў нават для пачатку некалькі тысяч тамоў з уласнага кнігазбору. А ўсяго збіраўся перадаць у персанальную залу каля 15 тысяч кніг, сярод якіх шмат каштоўных, часам вельмі рэдкіх, сапраўдных рарытэтаў. Але афіцыйнага рашэння ўсё не было, і справа замарудзілася — не так, аказваецца, усё гэта проста. І вось нарэшце дакумент падпісаны. Трэба ехаць на адкрыццё. Праўда, адкрыццё пакуль сімвалічнае, таму што сама зала яшчэ рамантуецца і адчыніцца крыху пазней.

Аднак гэта ніколечкі не зменшыла значнасці падзеі і радасці Івана Данілавіча. Хоць ён разам з тым і вагаўся: ехаць — не ехаць? Не так палохала далёкая дарога, як сур’ёзная псіхалагічна-эмацыянальная нагрузка. Ці вытрымае гэты стрэс яго хворае сэрца? Дый не прывык ён да такіх афіцыйна-ўрачыстых мерапрыемстваў.

— Вось калі б ты, мой дружа, паехаў разам са мною, — нясмела папрасіў ён, — мне было б і весялей, і надзейней.

— Пра што гаворка! — абрадаваўся я прапанове. — Канечне, едзем. Заадно пабываем у тваіх родных Зубрэвічах.

І была гэтая паездка. І была цёплая, шчырая сустрэча з чытачамі — спачатку ў раённай, а пасля і ў гарадской бібліятэцы імя Якуба Коласа. І было прачулае, сардэчнае віншаванне аршанцаў свайго знакамітага земляка з юбілеем.

Толькі позна ўвечары мы дабраліся ў Зубрэвічы. На дварэ ўжо стаяла цемень, тым не менш ад экскурсіі па вёсцы Іван Данілавіч не адмовіўся. З якой замілаванасцю расказваў ён нам (а з намі быў яшчэ адзін аршанец — пісьменнік Павел Саковіч) пра гісторыю кожнай хаты, пра лёс кожнага жыхара, з якой настальгічнай тугою прыгадваў сваё сірочае маленства (бацькоў фашысты расстралялі за сувязь з партызанамі), бядотнае, але разам з тым і шчаслівае юнацтва — паступіў ва ўніверсітэт, вучыўся на журналіста.

А ў гасціннай хаце пляменніцы Тамары за шчодрым сталом мы заседзеліся ледзь не да паўночы. Вяртаўся назад Іван Данілавіч расчулены і шчаслівы:

— Ніколі яшчэ я не меў гэтулькі дабрыні і любві, як сёння… Дзеля гэтага варта было жыць і працаваць.

Апошняй фразе тады я не надаў асаблівага значэння — так часта кажуць. Цяпер жа мне чуецца ў ёй нейкі містычны падтэкст. Няўжо Янка ўжо нешта прадчуваў?

Напэўна, прадчуваў. Бо калі я праз два дні зайшоў да яго ў бальніцу, ён сядзеў на ложку незвычайна сумны, тужлівы, разгублены.

— Мусіць, прыйшла ўжо мая пара…

Гэта было сказана з такой скрухаю, з такім болем, што ў мяне пахаладзела пад сэрцам. Я пачаў сварыцца, каб ён выкінуў гэтыя дурныя думкі з галавы, а ён, нібы не чуючы мяне, паўтарыў:

— Мусіць, я ўжо, дружа мой, не выканаю твой наказ… не дапішу «Маю бібліятэку»…

Праз месяц Янкі Сіпакова не стала. Не стала майго лепшага, майго шчырага і вернага сябра, з якім мы сумесна ішлі пакручастымі жыццёвымі сцежкамі больш за трыццаць гадоў. Не стала клапатлівага сямейніка, які так любіў свайго адзінага сына Сяргея, так кранальна апекаваўся сваёй красуняй унучкай Кацяй. Не стала вялікага грамадзяніна-патрыёта, які так аддана любіў і шанаваў родную бацькоўскую зямлю, з такім болем і трывогаю перажываў за лёс матчынай мовы.

Не стала выдатнага пісьменніка, класіка беларускай літаратуры. На шчасце, ён выканаў галоўную творчую місію, дзеля якой, можа, і прыходзіў у гэты свет — напісаў унікальную трылогію: раман «Зубрэвіцкая сага» — гімн сваёй малой радзіме, эсэ-аповесць «Зялёны лісток на планеце Зямля» — гімн «любай, ненагляднай Беларусі» і «Веча славянскіх балад» — гімн усяму славянству. Нават калі б ён не напісаў больш нічога (а ён напісаў яшчэ шмат выдатных твораў), то і гэтага было б дастаткова, каб імя яго назаўсёды засталося ў нашым прыгожым пісьменстве.

“Полымя”-1, 2016